Wednesday, September 9, 2009

DISKRIMINASAUN BA FETO KONTRA PRINSIPIU KONVENSAUN CEDAW

Asuntu barak kona-ba feto sai ona debate publiku maibe seidauk bele lori mudansa bo’ot ba feto nia kondisaun iha sosiedade nia laran. Feto nafatin sai vitima husi sistema kultural no sistema uma laran. Feto mos sai segunda klasse iha sistema moris lor-loron, opurtunidae atu bele aumenta sira nia kapasidade limitadu liu kompara mane. Feto sira mos hetan difikuldade boot atu bele rona no hetan informasaun publiku, liu-liu relasaun ho sira nia direitu. Problema violensia hasoru feto barak sei akontese iha Timor laran tomak, ida ne’e presiza atensaun maka’as husi Governo Timor Leste no sosiedade tomak atu bele tau matan ba kondisaun ita nia inan feto sira tamba feto hanesan autor ida importante atu bele lori nasaun Timor Leste ba oin.

Ita hotu-hotu hatene ona katak kestaun jeneru no direitu feto nian ne’e hanesan obrigasaun ba ema hotu-hotu atu bele komprende, implementa no hametin direitu sira ne’e. Iha fulan Dezembru 2002, Governo Timor-Leste rasik ratifika ona lei Internasional Konvensaun hodi Elimina Diskriminasaun Hotu-hotu Hasoru Feto ou ita bolu ho Konvensaun CEDAW. Lei ida ne’e proteje direitus humanus feto nian, halakon diskriminasaun kontra feto no hametin igualdade entre feto no mane. Konvensaun ida ne’e mos obriga Governo Timor Leste hodi implementa provisaun iha Konvensaun CEDAW nia laran ho mos hodi halao relatorio ba Komite CEDAW kona-ba mekanismo ho serbisu ba halakon diskriminasaun kontra feto.

Mekasimu Konvensaun CEDAW rasik fo opurtunidade ba NGO sira atu bele fo sira nia relatorio alternativu. Tamba ne’e groupu sosiedade sivil ne’ebe representante husi membru Rede Feto halibur an hodi prepara mos relatorio alternativu ida atu bele kolia sai konaba impaktu implementasaun Konvensaun CEDAW husi Estadu Timor Leste durante tinan hirak nia laran.

Baseia ba substansia Konvensaun CEDAW artigu 16, groupu serbisu ne’e foti problema ne’ebe feto sei hasoru diskriminasaun iha area politika, publika, saude, edukasaun, justisa, serbisu sociais nomos kondisaun feto ne’ebe sei infrenta iha area sector privadu, vida familia nomos kultura rasik. Relatorio Alternativa ida ne’e hanesan direitu ida ne’ebe formalmente Komite CEDAW fo ba nasaun hotu hotu ne’ebe sosiedade sivil hakarak relata buat ruma kona-ba impaktu ne’ebe hetan husi implementasaun CEDAW. Iha nasaun ida ne’e pelomenus iha groupu independente seluk maka tau matan hela ba lalaok estadu nian atu implementa Konvensaun CEDAW. Konvensaun ida ne’e rasik estabelese prinsipiu universal konaba direitus humanus ne’ebe hanesan mos direitu ba feto ne’ebe ita nia estadu ratifika no asina.

Konvensaun CEDAW rasik mos defende prinsipiu boot tolu maka non- diskriminasaun, obrigasaun estadu nomos igualdade substantiva. Prinsipiu tolu ne’e maka presiza tau matan husi Governo Timor Leste atu bele haree di-diak para bele halao programa, produz lei baseia ba saida maka hakerek iha konvensaun nia laran atu nunee lei ne’ebe mosu labele kontradiksi fali ho prinsipiu CEDAW nian. Por ezemplu hanesan lei ida konaba Eleisaun Parlamentu ninian dehan katak feto ida entre mane nain haat. Ida ne’e tuir prinsipiu Konvensaun CEDAW nian lei ida ne’e diskrimina tebe-tebes tamba saida tenke koloka feto ida entre mane nain haat? Tuir Konvensaun CEDAW ida ne’e diskrimina tebe-tebes. Karik Komisaun CEDAW sei husu ba Governu Timor Leste atu bele haree lei ida ne’e para bele esplika. Iha parte seluk Estadu konsidera kria medidas special temporaria maibe ou mesmu tempu ho karakter diskriminasaun. Iha area seluk hanesan area justica, feto sei hasoru diskriminasaun atu bele hetan justisa formal. Por ezemplu feto ida hetan violensia seksual no nia hakarak lori kazu ne’e ba tribunal hanesan Tribunal Distrital Suai maibe nia la iha osan atu bele gasta ba transporte, oinsa nia bele too iha ne’eba. Sei nia la iha asesu ba justisa formal ida ne hanesan parte ida husi diskriminasaun. Iha sistema justisa nia laran mos iha diskriminasaun, tuir observasaun husi parte NGO sira katak dalabarak kazu feto sira apresenta ba tribunal hanesan kazu ida ne’ebe ladun importante. Ema sei halao lalais liu kazu seluk, ida ne’e ita sente katak akontese diskriminasaun ba feto sira. Dalabarak sistema hanesan ne’e akontese tamba sira nia mekanismu serbisu seidauk maximu no obstaklu iha rekursu nomos buat sira nia hotu. Maibe tuir Konvensaun CEDAW bainhira ita ratifika no asina konvensaun ne’e katak ita tenke kria igualdade substantivu entre feto no mane iha area hotu-hotu ne’ebe Konvensaun CEDAW kolia.

Iha area ekonomia mos feto maluk sira sei hetan diskriminasaun tamba dala barak empresario sira haree feto ladun iha kapasidade nomos dalabarak sira fo deit emprega sira ne’e minimu liu. Por ezemplu, kazu ida hetan duni bainhira halao konsultasaun regional ba relatorio alternativa CEDAW katak empresario sira, patraun sira normalmente sira sente ladun konfortabel atu simu fungsionario ou empregada sira husi feto tamba saida ? Sira dehan orasida sira isin rua depois nia sei husu lisensa no nia sei haree bebe entaun sira haree katak sira sei simu mane sira sei fo liu fantazen lori liu benifisiu ba sira nia empreza ne’e duke feto sira. Tuir Konvensaun CEDAW artigu 11 Governo TL tenke hola medidas atu bele prevene diskriminasaun kontra feto iha area impregu baseia ba kaben no sai inan kous no hahoris ka maternidade no garantia direitu afetivitu atu serbisu.

Diskriminasaun mos sei akontese nafatin iha area kulturais, por ezemplu kuandu ita halao seremonia kulturais. Ita nia feto sira nia papel ne’e limita deit iha parte domestika katak sira so iha parte dapur ninia atu prepara lojistika ninian para hodi halao iventu kultural ninian hanesan halao uma lulik, halao lia feto-san humane, entaun feto sira ne’e sira nia papel ita limita iha deit fatin domestika ninian. Bainhira foti desizaun kultural ninia dalaruma feto sira tuur ses deit atu rona atu simu deit saida mak desizaun sira foti husi ita nian lia nain sira. Ita hotu hotu hatene katak maioria ita nia lia nain sira aman sira, tiu sira, abon sira, no maun sira. Entaun perspektivu Konvensaun CEDAW ninian haree katak ida ne’e kontra Konvensaun CEDAW kontra direitu ema nia atu hatoo sira nia hanoin no opiniaun, kontra mos sira nian direitu atu iha igualdade hanesan atu bele tuur hanesan iha Biti Boot, iha meja, atu bele kolia kona-ba problema hotu-hotu ka progresu hotu hotu ne’ebe halao iha sira nia uma laran, halao iha sira nia knua, halao iha sira nia ida-ida nia lisan.

Perkupasaun bar-barak ne’ebe sosiedade sivil sira fo ona ba equipa ne’ebe atu aprezenta iha Nova Yorke konsidera hotu ona iha relatorio nia laran no fiar katak equipa ne’ebe atu apresenta Relatorio Alternativa ida ne’e iha Nova Yorke sei halao lobby makaas ba Komisaun CEDAW atu bele konsidera pontus impotante ne’ebe atu rekomenda ba Estadu Timor Leste atu implementa iha tinan hirak tuir mai.***

PROSESU HAKEREK RELATORIO ALTERNATIVA CEDAW

Hafoin restaura hikas independensia Timor Leste iha 20 fulan Maio 2002, Estado TL ratifika Konvensaun Halakon Formas Diskriminasaun Hotu-hotu Kontra Feto ou CEDAW nomos nia Protokolu Opsional iha tinan 2003. Nune’e, re-afirma komitmentu boot husi Estado Timor Leste iha artigu 17 Konstituisaun da República Democrática de Timor Leste (RDTL) kona-ba igualdade iha direitu no obrigasaun entre feto ho mane hahu husi moris família, kulturál, sosiál, politika no ekonómika.

Konvensaun CEDAW rekere eliminasaun diskriminasaun iha aspeitu hotu-hotu iha feto nia moris, hahu husi area edukasaun to’o empregu, husi familia to’o moris profesional, husi saude to’o desenvolvimentu rurais nomos husi konseitu falsu to’o gastus publiku. Ratifikasaun CEDAW konstitui pasu importante ba direitu feto iha Timor Leste. Liu husi konfere instrumentu legal ne’ebe esensial Timor Leste nian tenki adopta no integra PRINSIPIU UNIVERSAL Direitus Humanus inklui prinsipiu Konvensaun CEDAW, iha aprovasaun lei, politika, no planu desenvolvimentu nasional. Hodi nune’e de jure nomos de facto feto Timor Leste sei bele goza duni sira nia direitus humanus.

Baseia ba mekanismu Komite CEDAW fo’o biban ba organização não governamentais (ONG’s) bele hato’o Relatoriu Soimbra ba komite hodi hatene lolos oinsa lalaok implementasaun Konvensaun CEDAW iha nasaun idak-idak membru konvensaun. Mekanismu ne’e fo’o vantagem no previlegio bo’ot ba ONG’s iha Timor Leste hodi prepara relatoriu alternativu ida ne’ebe apresenta no refleta realidade feto Timor post ratifikasaun konvensaun entre tinan 2003 – 2008.

Tamba ne’e, hahu tinan 2005 Rede Feto Timor Leste foti responsabilidade atu lidera programa popularizasaun CEDAW nomos hanoin atu apresenta relatoriu alternativu ida ba Komite CEDAW. Tamba deit 2006-2007 mosu krize politika militar, maka Rede Feto fo uluk atensaun hodi ajuda feto sira ne’ebe sai vitima iha fatin - fatin IDPs. Hafoin iha tinan 2008 maka hahu estabelese grupu servisu ida hodi hakerek relatoriu alternativu ONG’s nian. Grupu serbisu ne’e hanaran CEDAW Alternative Report Working Group (CARWG) kompostu husi 14 ONG’s nasional hanesan Rede Feto, Caucus, Fundasaun Alola, Fokupers, Fundasaun Moris Foun (FMF)-Liquica, AMKV, JSMP, OPMT, OMT, PAS, AMST, APSC-TL, Sta.Bhakita, no GFFTL.

Atu hetan informasaun no dadus kona-ba impaktu implementasaun Konvensaun CEDAW iha Timor Leste, maka iha fulan Maio ho fulan Junho 2008 ekipa ne’e halao workshop konsultasaun hamutuk ho representantes 87 NGOs ne’ebe servisu iha area oin-oin iha 13 distritus. Workshop ne’e rasik organiza no konsentra iha regiaun 5 hanesan Dili (distritu Aileu & Manatuto), Suai ( distritu Ainaro & Same), Liquica (distritu Ermera & Maliana), Baucau (distritu Lospalos & Viqueque) no Oecusse. Workshop ne’e rasik organiza hodi NGO’s sira bele fo sira nian observasaun no informasaun kona-ba saida mak impaktu maka mosu ona ba feto Timor Leste desde Estado Timor Leste ratifika Konvensaun CEDAW iha tinan 2003??

Depois hetan resultadu husi konsultasaun ne’e, groupu serbisu CEDAW halao analiza usa CEDAW frame work nomos liga ba Relatoriu Estado nian. Finalmente ekipa konsege produz relatoriu alternativu ida husi parte NGO no hato’o ona ba Komite CEDAW iha fulan Julho 2009. Hafoin ne’e representante ekipa nain 6 (feto 4 mane 2) sei desloka ba Nova Yorke, Estadus Unidus atu partisipa iha sessaun formal kona-ba apresentasaun Relatoriu CEDAW husi Estado Timor Leste iha Quarterjeral Nasaun Unidus. Sesaun ne’e rasik sei halao durante loron ida iha data 30 fulan Julho 2009.

Maske nune’e, Rede Feto halao mos programa socializasaun ne’ebe fahe iha parte rua. Iha parte primeiru Rede Feto halao disseminasaun kona-ba konteudu Relatoriu Alternativu ba maluk NGO balun iha Dili, balun husi distritus, Gender Vokal Point, balun husi governu, nomos entidades seluk ne’ebe iha interese ba direitu feto iha TL. Programa disse- minasaun ne’e halao tiha ona iha dia 3 fulan Julho 2009 no hetan partisipasaun maximu husi 46 partisipantes husi total 50 konvites ne’ebe Rede Feto fo sai.

Iha parte segundu sei halao socializasaun ba Resultadu Rekomendasaun husi Komite CEDAW ba Estado Timor Leste ne’ebe kostume ema bolu Concluding Observation’ ba 13 distritus nomos iha kapital Dili. Atu nune’e ema hotu feto mane, ferik katuas, labarik feto no mane, ema hotu sei hatene lolos saida deit maka substansia rekomendasaun husi Komite CEDAW ba Estado Timor Leste atu implementa lolos no la demora Konvensaun CEDAW iha TL, tuir artigo 2 konvensaun nian.

Critical issue ne’ebe NGO sira foti iha relatoriu alternativu CEDAW maka hanesan tuir mai:

  1. State Obligation to Eliminate All Form of Discrimination Againts Women, (art.1–6)
  2. Women’s in Politic and Public Life, (art. 7)
  3. Women’s Education, (art. 10)
  4. Women’s Reproductive Health, (art. 12)
  5. Unemployment, Livelehoods & Private Sector, (art. 11,13,14)
  6. Equal Right to Justice, (art.15)
  7. Marriage, Family Life & Culture, (art. 16)
  8. Violence Againts Women, (GR. 19)

Problema krusial 8 ne’e maka sai nudar problema prioridade bo’ot atu Estado Timor Leste tenki foti medidas lalais hodi halakon diskriminasaun ba feto tuir Konvensaun CEDAW haruka.

A LUTA CONTINUA!***

Hakerek nain : Laura Pina / CEDAW Working Group

“ESTADO TIMOR LESTE NIA KADERNETA SEI MEAN KONA-BA IMPLEMENTASAUN KONVENSAUN CEDAW”

CEDAW Working Group

Iha loron 3 fulan Julho tinan 2009, Rede Feto Timor Leste halao programa importante ida kona-ba disseminasaun relatoriu NGO kona-ba impaktu implementasaun konvensaun inter-nasional direitus humanus CEDAW/Konvensaun Halakon Diskriminasaun Hotu Kontra Feto.

Iha relatoriu ne’e, grupu servisu CEDAW ne’ebe responsavel hodi hakerek relatoriu alternative husi parte NGO haklaken problema krusial 9 (sia) maka haterik nafatin feto sira seidauk goza lolos sira nia direitus humanus tuir prinsipiu Konvensaun CEDAW.

  1. Ba dala uluk, Estado Timor Leste seidauk hatudu esforsu maximu atu kondena formas diskriminasaun oin-oin kontra feto liu husi legislasaun, politika no programa, hodi nune’e bele hetan lalais meius konkretus oin-oin ne’ebe lolos no la demora, hodi halakon diskriminasaun kontra feto iha area hotu.
  2. Atitude patriarchi sei domina iha Timor Leste hodi la fo’o fatin ba feto atu partisipa didiak iha moris politika no moris publiku. Dalaruma partisipasaun feto iha vida politika no publiku sai deit hanesan simbol.
  3. Feto Timor Leste ladun hetan oportunidade hanesan ho mane sira iha asesu ba area edukasaun formal no non formal.
  4. Falta fasilidade no professionais saude iha fatin barak hodi seidauk maximu fo asistensia saude reproduktiva ne’ebe didiak no lolos ba inan isin rua sira, nomos ba moras seluk.
  5. Feto barak sai desempregu, no feto agrikultor susar atu faan sira nia produtu lokal iha merkadu sidade tamba menus sosa nain, nomos barak la hetan asesu ba transporte atu lori sasan ba merkadu sidade, fatin area rural barak laiha estrada ka estrada a’at no laiha transporte publiku.
  6. Feto balun ne’ebe servisu iha kompanhias sei hasoru violensia no diskriminasaun husi sira nia patraun no feto sira ne’e seidauk iha koragem atu koalia sai ou hato’o keixa.
  7. Feto maioria ne’ebe hela iha area rural laiha asesu ba justisa formal. Dalabarak familia lori kasu krime exemplu violensia domestika ba tesi / resolve deit iha adat. Dalabarak mekanismu ida ne’e ladun justu ba feto ne’ebe sai vitima. Tamba familia maka deside netik ba feto vitima ne’e nia hanoin.
  8. Feto faluk barak husi okupasaun illegal Indonesia, nomos feto Timor barak ne’ebe hetan violensia (fisika, sexual, psikologika nomos tortura) seidauk hetan rekonhecimentu husi estado kompara ho mane tuir rekomendasaun Relatoriu “CHEGA”
  9. Problema violensia kontra feto sai problema boot iha Timor Leste. Tuir informasaun husi instituisaun relevantes katak problema violensia domestika ne’ebe halo kontra feto quase akontese iha fatin barak iha TL. To’o agora estado seidauk aprova lei anti violensia Domestika atu proteje ema hotu husi violensia domestika liu-liu ba feto sira. Tamba feto sira maka sai vitima barak liu husi problema violensia.

Problema krusial sia (9) ne’e sei kontinua sai obstaklo boot ba feto Timor Leste atu livre husi diskriminasaun tuir Konvensaun CEDAW haruka. Maske Estado Timor Leste tau ona prinsipiu non diskriminasaun no igualdade entre feto ho mane iha Konstituisaun da Republica maibe seidauk halo lei igualdade de jeneru atu reforsa implementasaun lolos no lalais kombate diskriminasaun ba feto iha sector; social, politika, ekonomia no kultura.

Desde ratifikasaun Konvensaun CEDAW iha tinan 2003, katak besik ona tinan 7 (hitu) maka Estado Timor Leste simu no adere ona ba Konvensaun CEDAW. Maibe situasaun no kondisaun Feto Timor Leste sei kontinua hanesan deit tinan 7 liu ba. Tamba ne’e partisipantes besik atus tolu liu ne’ebe fo’o sira nia observasaun ba servisu estado implementa CEDAW fo’o sai katak Estado Timor Leste nia kaderneta sei mean hela kona-ba implementasaun lolos no lalais Konvensaun CEDAW, atu nune’e feto Timor Leste bele livre husi diskriminasaun oin-oin ne’ebe mosu iha sira nia moris lor-loron.***

“Relatorio Ida Ne’e Importante Nomos Fundamental Tebes Tamba Kompleta Malu”

Sra. Idelta Maria Rodrigues, SEPI :

Iha loron 29 fulan Maio 2009, Rede Feto serbisu hamutuk ho TVTL halao programa “Dialogo Interativu” hanesan ponte ida atu bele fahe informasaun ba publiku liu-liu atu promosaun feto nia direitu. Relatorio CEDAW ne’ebe atu entrega iha tempu besik sai tema diskusaun no konvida Senhora Idelta Maria Rodrigues hanesan Sekretaria Estadu Para Promousaun Igualdade (SEPI) sai orador hamutuk ho Sra. Laura Pina hanesan representante sosiedade sivil. Saida maka SEPI halao atu bele prepara Relatorio Estadu nian? Mai ita akompanha diskusaun ho Senhora Maria Rodrigues husi SEPI.

Hau hanoin katak preparasaun lubuk boot ida haree husi pasadu ate agora. Iha pontus etape neen, primeiru, preparasaun ida kona-ba plano plenaria, segundu lansamentu formal no sosializasaun, tersero konsulta nasional ba komunidade atu rekolia dadus i konsulta interministerial, revisaun final i depois sosializasaun relatorio ba iha nivel rural no komutario. Kontinua husi ne’eba maka ami kontinua halao reestabelesementu ba Pontu Vokal de Jeneru ba nivel politika planamentu nian husi ministeriu hotu-hotu. Ami konsege duni halao iha loron 7 de Junhu 2008.

Hotu-hotu hatene katak Konvensaun CEDAW ne’e kobre deit relatorio inisial too Maio 2006 entaun ida ne’e dadauk Ami prepara no konsege iha IV Governo Konstitusional aprova Relatorio CEDAW ne’e iha Konselhu Ministeru iha fulan Marsu 2008. Iha fulan Desembru Komite CEDAW mos haruka quesenario ida mai Governu TL. Questenario ida ne’e hanesan ezame plenaria ba konsiderasaun ba relatorio inisial CEDAW nian ne’ebe Governo TL haruka ona ba. Iha quesenario ida ne’e pergunta 30 ne’ebe ami haruka ba todos ministeriu relevantes tamba politika governo nian asegura katak ministeriu haat hanesan priodades ba implementasaun abordagem integrado de jeneru ikluidu Ministeriu Justisa, Saude, Agrikultura nomos Ministeriu Edukasaun.

Tamba relatorio ida ne’e hanesan hau dehan too dia 19 de Maio 2006, entaun ita haree katak depois krizi 2006 ba ne’e, ita balun lakolia iha relatorio ida ne’e. Tamba ne’e sosiedade sivil halao mos Relatorio Soimbra karik iha ona additional informasaun atu bele kolia aliende ida ne’e, ida mos ajuda humanitarian ne’ebe IDPs feto maluk barak sovre iha kampaun IDPs. Oinsa maka sosiedade sivil nia hanoin kona-ba impaktu krizi ba feto sira liu-liu afeita ba sira-nia moris loron-loron.

Hafoin hetan aprovasaun husi Konselhu Ministeriu maka foin haruka ba Komite CEDAW iha Jenebra. Entaun hau hanoin depois de Desembru tamba ita haruka iha fulan Desembru depois iha momentu ne’eba iha fulan Outobru hau hetan konvite

atu bele para observa iha Komisaun CEDAW.

Relatorio ida ne’e importante nomos fundamental teb-tebes tamba kompleta malu laos dehan Governo TL mak kaer ne’e, sosiedade sivil mos iha. Hau hanoin katak iha buat balun maka Governo TL labele atu konsidera tamba ne’e hau hanoin iha parte balun governo bele konsidera iha parte balun mos governo la bele simu hotu tamba tuir plano governo ne’ebe traza tiona. Tinan ida ne’e hakarak saida? Ezemplu ida hanesan iha Kongresu Feto Timor Leste kolia hela dehan katak bainhira aprova Lei Violensia Domestika ?, Tinan ida ne’e plano katak tenke aprova Lei Violensia Domestika, depois iha tinan oin mai hakarak halao saida? Lei Igualdade de Jeneru. Tinan oin mai hakarak fali halao saida? Lei Trafiking Humanu.

Hau hanoin etape por etape ita lao, mas hau hanoin katak relatorio ba Konvensaun CEDAW ne’ebe ami atu apresenta fo benifisiu ba Governo TL no sosiedade sivil atu bele intrega hodi kolabora diak liu-tan atu bele promove igualdade de jeneru.***

ESBOSU LEI VIOLENSIA DOMESTIKA APREZENTA IHA KONSELHU DE MINISTRU

Iha tinan 2000 Kongresu Nasional Feto TL ba dala uluk identifika violensia domestika hanesan problema ida ne’ebe persiza fo atensaun. Iha 2001, Eis Premeiru Ministru Dr. Mari Alkatiri hasai karta hodi hatudu Sra. Maria Domingas Alves hanesan konseleira iha area Direitu no Igualdade hodi simu responsalbidade atu koordena atividade atu formula Lejislasaun Violensia Domestika.

Tuir Mai Sra. Maria Domingas Alves fo fiar ba FOKUPERS atu organiza no koordena grupo de trabalho atu hakerek dokumentu orientasaun ba Lejislasaun Violensia Domestika (VD). Grupo ne’e rasik kompostu husi OPE, Asosiasaun HAK, Jurista, Fokupers no pessoal sosial. Iha tinan 2003, Konselho de Ministro aprova dokumento politika ba Lejislasaun VD no hasai karta ba OPE atu hamutuk ho ekipa trabalho ka ekipa legal kontinua hakerek Lei VD. Iha tinan 2004, OPE aprezenta esbosu Lei VD iha Konselho do Ministro hodi desizaun Lei VD persiza halo armonizasaun ba Kodigo Penal Timor Leste. Ida ne’e hatudu katak esbosu Lei VD liu husi prosesu ida ne’ebe naruk. Hafoin tama IV Governu Konstitusional, Sekretaria Estado Promosaun Igualdade (SEPI) Sra. Idelta Maria Rodrigues simu responsabilidade atu kontinua halao prosesu ne’e ba oin. Iha tinan 2008, liu husi advokasia ne’ebe maka’as Konselhu do Ministro konsidera violensia domestika iha Kodigo Penal Timor Leste hanesan krime publiku. Ida ne’e hatudu katak ema se deit mak hare’e, rona akontese hahalok violensia domestika nia iha dever atu hato’o keixa ba iha polisia atu bele fo protesaun ba membrus familia ida ne’ebe sai vitima.

Iha Lei ida-ne’e, konseitu violénsia doméstika, refere ba kualkér asaun ka asaun lubuk ida ne’ebé komete ona iha situasaun familiár nian husi membru família ida kontra membru ida ka ninia membru sira seluk ka husi ema ida ne’ebé iha relasaun íntimu ho ida seluk, ne’ebé rezulta, ka bele rezulta estragus ka sofrimentu fíziku, seksuál ka psikolójiku, violasaun ekonómiku no mós ameasa mak hanesan asaun intimidatóriu, violénsia fíziku, agresaun, koresaun, asédiu ka privasaun arbitrária liberdade nian.

Ne’e duni ba maluk lee nain sira, tuir prinsipiu Lei Violensia Domestika hateten katak lei ida ne’e sei hametin unidade familiar, igualdade, protesaun especial, interese públiku, kooperasaun no solidariedade. Ne’e duni Estadu iha obrigasaun atu prevene, investiga no halo reparasaun ba violasaun sira direitus umanus nian, inklui violénsia kontra feto, husi ajente sira governu no privadu nian.

Iha tinan 2002, Estadu Timor Leste aprova ona Konvensaun Internasional hanesan Tratadu Internasionál kona-ba Direitu Sivil no Polítiku (ICCPR) kona-ba igualdade no diskriminasaun nian no Konvensaun ba Halakon Forma Hotu-hotu Diskriminasaun Kontra Feto (CEDAW), ne’ebé Timor-Leste aprova tiha ona. Iha rekomendasaun CEDAW haktuir ho proibisaun ba halakon forma hotu-hotu diskriminasaun kontra feto, inklui violénsia no dezigualdade ba feto no mane. Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian ne’ebé konsagra lei/regulamentu oioin hodi garante respeitu ba direitus umanus, ba sidadaun hirak-ne’ebé vulneravel liuhotu, mak feto, labarik sira, adolexente sira, ferik-katuas sira no ema defisiente sira, ne’ebé hetan protesaun haktuir termus artigu 17, 18, 19, 20 no 21 nian.

Lei Violensia Domestika ida ne’e atu hametin unidade familia hanesan mensagem ida ne’ebe husi Ekipa Servisu Advokasia ba Esbosu Lei Violensia Domestika hato’o ba publiku mak tuir mai ne’e;

Ne’e duni maluk sira, Violensia Domestika hanesan Krime Publiku ema hotu iha responsabilidade atu hapara liu husi : RONA, HARE’E no PREVENE. ***

REDUZ ANALFABETU LIUHUSI PROGRAMA ALFABETIZASAUN

Krizi global ne’ebe agora daduk sa’i problema boot ba nasaun hotu iha mundu mos fo impaktu ba ita nia ekonomia. Maski populasaun Timor Leste seidauk too uma milaun maibe ekonomia ita seidauk seguru tamba sei depende husi osan tasi timor nian. Timor Leste presiza dezenvolve sira nia ekonomia liu-liu ba ekonomia lokal baseia ba produtu lokal ne’ebe iha.

Kondisaun sosiedade ne’ebe sei moris iha kondisaun kiak no edukasaun ne’ebe minimu liu halao organizasaun sosiedade hanesan Grupo Feto Foinsa’e Timor-Lorosa’e (GFFTL) fo komitmentu maka’as atu bele loke dalan ba dezenvolvimentu liu-liu ba feto maluk sira iha area rurais. Maski, ita hatene kondisaun iha ne’eba la hanesan kompara ho sidade Dili, maibe sira lao nafatin atu ajuda no transfere buat ruma ba feto maluk sira iha area rurais hodi bele halo transformasaun social ba sira nia moris iha uma laran no mos moris iha komunidade nia le’et.

Problema barak agora dadauk feto Timor infrenta mosu hanesan resulta husi sistema okupasaun kolonialismo Portuguesa no Indonesia. Sistema ida ne’e halo maioria populasaun liu-liu feto hela iha area rurais ladun hetan opurtunidade ba edukasaun formal. Husi statistika hatudu katak feto Timor 54% sei analfabeto. Maski ita nia Governo Timor-Leste foti ona issu ida ne’e hanesan problemas nasional maibe iha prosesu implementasaun programa ne’e seidauk bele too ba iha area rurais hotu-hotu. Baseia ba kondisaun ida ne’e, GFFTL hanesan parseiro desenvolvimento ida hakarak kontribui hodi bele reduz porsentazen analfabeto liu husi sira nia primeiro programa hanesan literacy (Alfabetizasaun), income generation nomos sosial treino. Maski sira implementa deit programa hirak ne’e iha Region Leste nian hanesan distrito Lautem, Viqueque no Baucau, maibe sira bele estabelese ona grupo 9 iha 3 distritus nomos involves feto ho total 135.

Durante implementa programa alfabetizasaun, sira uza metode edukasaun popular (Paul Freira Method) nomos metode seluk ne’ebe relevante. Depois partisipante sira bele ona le’e, hakerek no sura, GFFTL mos buka dala atu bele kria atividades ne’ebe sai hanesan pakote ida ho alfabetizasaun ka bolu post literacy nia objetivu atu bele aplika sira nia skill literacy liu husi atividades income generation (rendemento sustentable). Sira halao diskusaun hamutuk ho partisipantes hodi deside saida mak sira bele halo atu bele desenvolve iha sira nia grupo. Implementasaun husi atividade ne’e hanesan halo krupuk husi produtu lokal hanesan husi fehuk midar, talas, hudi, no aifarina. Sira mos halo kacang telur, hakiak manu timor.

GFFTL rasik mos sempre fo treinamento atu bele hasa’e kapasidade komunidade nian liu-liu ba feto sira hodi bele partisipa ativu iha moris uma laran nian. Sira mos fo treinamentu ba feto atu bele hatene kona-ba sira nia direitu, prevene violensia domestika, oinsa bele koalia iha publiku nomos hatene kona ba impaktu jeneru iha sira nia moris loron-loron nian. Durante halao treinamentu ne’e, sira kapasita feto rurais ho meterial hanesan : material kona-ba direitus humanus, jeneru, violensia domestika, publik speaking, CEDAW no violensia baseia ba jeneru.***

PREPARA KUANTIDADE NO KUALIDADE LIDERANSA FETO IHA NIVEL SUKU

Durante Eleisaun Lokal ne’ebe halao iha tinan 2004-2005 feto maluk sira hetan kampanha ba posisaun hanesan xefi suku no xefi aldeia inklui mos hetan kampanha atu bele tu’ur hanesan representante ba konselhu suku. Feto nain 29 mak eleitu ona hanesan xefi suku (7) no xefi aldeia (22). Feto liu-nain 1300 eleitadu hanesan membru Konselhu Suku nian.

Serbisu hamutuk ho membru nain 4, Rede Feto asina kontratu ho UNDEF no UNIFEM atu bele implementa projeitu Hametin Feto nia Funsaun Atu Bele Prepara Kuantidade no Kualidade Lideransa Feto iha Nivel Suku. Projeitu ne’e sei uja Eleisaun Konsellu Sucu iha fulan Outobru 2009 hanesan opurtunidade estratejiku ida hodi hametin partisipasaun feto sira nian iha harii nasaun hafoin liu tiha konflitu iha Timor Leste no dezenvolve ajenda rekontruksaun ne’ebe responsive ba jeneru iha nivel lokal. Projeitu ne’e rasik baseia ba experiensia no rede hirak iha Programa Atu Hametin Lideransa Feto Rural sira nian no Partisipasaun hodi hari nasaun Timor Leste (PERWL) iha tinan 2004-2007.

Durante fulan ne’en nia laran depois asina kontratu iha fulan Outobru 2008, projeitu hametin lidaransa lokal ne’e hetan ona progresu signifikante. Iha fulan Fevereiru 2009, projeitu ne’e halao ona orientasaun projeitu ba sira nia ekipa projeitu hanesan koordenadora projeitu, admin no financas assistan, organizasaun membru nain 4 hanesan PAS, GFFTL, Santa Bakhita no Centru Feto Enklave Oe-cusse. Orientasaun ida ne’e mos halao ba direitora husi distritu 4, UNIFEM no Sekretariadu Rede Feto. Orientasaun ne’e ho objetivu atu bele asegura katak membrus projeito bele komprendre no artikulasi ba projeitu parseiru iha nivel hotu-hotu nomos bele klaritifa sira nia knar respektiva no respon- sabel komitmentu ba sira nia an rasik atu bele realiza projeitu no formula planu serbisu.

Iha fulan Marsu 2009, equipa projeitu fo orientasaun ba sira nia equipa iha distritu Ermera, Oecusse, Lautem no Viqueque no hetan partisipasaun maka’as husi membru governo lokal, NGO lokal no internasional, representative feto partidus politikus, chefe suco, konselhu suco, feto polisia, ingreja no media sira. Durante orientasaun ne’e, partisipante sira hetan informasaun kona-ba oinsa lider lokal sira bele konese ho programa ida ne’e hodi bele implementa iha sira nia distritu ida-idak.

Iha nivel nasional, projeitu ida ne’e mos halao lobby no diskusaun ba SEPI no FONGTIL hodi bele kria serbisu hamutuk ba projeitu ne’e. Sira mos halao lobby ba Groupu Feto Parlamentar (GMPTL) oinsa atu bele simu resultadu rekomendasaun husi analiza lei kona-ba lider komuntarian, lei eleisaun suco no municipal.

Iha distritu 4 sai fatin implementa projeitu, equipa projeitu halao ona aktividade atu kandidata sira bele konese plataforma politika ne’ebe responsive ba jeneru liu husi workshop, treinamentu ba TOT fasilitator distritu, treinamentu ba feto potensial. Sira mos la haluha halao kolaborasaun ho media no groupu feto sira, feto iha partidus politikus, ngo’s lokal/international iha ne’eba.

Jeralmente representative Feto Konselhu Suco, Chefe Sucu, partidus politikus no feto potensial kandidata no feto kandidata sira kontente no simu ho positivu kona-ba projeitu ne’e. Tamba projeitu ne’e naruk o akompanha feto sira molok durante, depois de eleisaun hodi fo motivasaun, koragem no suporta feto maluk sira hodi partisipa iha eleisaun suco too sira bele hetan no apoio hodi bele eleitu iha Eleisaun Suco 2009

Hafoin halao tiha eleisaun, projeitu ne’e sei apoio ajenda dezenvolvimentu lokal ne’ebe responsive ba jeneru nomos sei promove plataforma politika rekontruksaun hodi liga ofisial eleitadu sira iha nivel nasional no konseleiru suku feto sira ne’ebe eleitadu.***

Hametin Funsaun Feto iha Timor Leste Hafoin Konflitu Rekontruksaun no Hari’i Nasaun

Naturalidade patriakal iha sosiedade TL hamosu mos inigualdade jeneru bainhira feto sira marjinalizadu laos deit iha sira nia asesu ba serbisu sira maibe mos iha sira nia partisipasaun efeitivu iha politika no halao desizaun. Feto sira representa 29% iha Parlamentu Nasional no 27.6% iha Konselhu Suku nian, barak liu tamba asaun afirmativu husi Lei Eleitoral 2006 nian no ba Eleisaun Konselhu Suku 2004-2005 nian. Maski nune feto sira sei falta komunikasaun, konfiansa, konesementu no abilidade atu involve didiak iha no influensia rekonstrusaun hafoin konflitu no prosesu harii nasaun ne’ebe responsive ba sira nia nesisidade. Rede Feto nudar organizasaun salurik ba membru 18 nafatin ho nia komitmentu ba igualdade jeneru. Maski problema barak hasoru feto Timor maibe la hapara movimentu feto atu bele liberta husi violasaun no disigualdade.

Iha fulan Outobru 2008, Rede Feto asina kontratu ho UNDEF no UNIFEM kona-ba hametin feto nia funsaun liu-liu iha nivel Konselhu Suku. Project sei uja elisaun Konsellu Sucu iha tinan 2009 hanesan opurtunidade estratejiku ida hodi hametin partisipasaun feto sira nian iha harii nasaun hafoin liu tiha konflitu iha Timor Leste no dezenvolve ajenda rekontruksaun ne’ebe responsive ba janeru iha nivel lokal.

Projeitu ne’e hakarak atu hametin kuantidade no kualidade reprezentasaun feto sira nian iha Konselhu Suku liu-husi advokasia be Lei Eleitoral Lokal ne’ebe responsive ba jeneru. Projeitu ne’e mos atu apoio dezenvolvimentu kapasidade ba kandidatu hirak ne’ebe potensial no kandidatu sira no atividade sensitizasaun ba votante sira inklui promousaun plataforma politika ne’ebe responsive ba jeneru durante kampanha.

Eleisaun lokal ne’ebe halao tiha ona iha tinan 2004-2005 reinforsa opurtunidade ba fortalesimentu feto sira nian iha politiku. Durante eleisaun lokal iha tina 2004-2005, feto sira hetan kampanha ba posisaun hanesan xefi suku no xefi aldeia no representante ba Konselhu Suku. Feto nain 29 mak eleitu ona hanesan xafi suku (7) no xefi aldeia (22). Feto liu-nain 1300 mak eleitadu ona hanesan membru Konselhu Suku nian, ida ne’e mosu hanesan resultadu ida husi pozisaun tolu nebe reserva ba feto sira atu tu’ur iha kada Konselhu Suku nian (feto nain rua no representante foin-sae feto ida.

Hafoin halao tiha eleisaun, projeitu ne’e sei apoio ajenda dezenvolvimentu lokal ne’ebe responsi ba jeneru liu husi hadia konesementu no abilidade konseleiru suku eleitadu feto sira hodi bele partisipa iha governasaun lokal no iha implementasaun planu dezenvolvimentu lokal ne’ebe responsive ba jeneru. Projeitu ne’e mos sei promove plataforma politika rekontruksaun ne’ebe responsive ba jeneru hodi liga ofisial eleitadu sira iha nivel nasional no konseleiru suku feto sira ne’ebe eleitadu hodi haforsa liu tan apoio no dialogo entre feto eleitadu sira ne’e.

Rede Feto hanesan organizasaun ne’ebe hetan fiar atu bele implementa programa ida ne’e halao ona atividade preparasaun. Rede Feto mos serbisu hamutuk ho nia membru nain 4 hanesan PAS, GFFTL, UNFETIF no Centru Feto Enklave Oecusse atu bele serbisu hamutuk ba suksesu programa ida ne’e. Lansamentu ba projeitu ne’e rasik halao ona iha fulan ida ne’e no hetan antusiasmu maka’as husi autoridade lokal iha distritu 4. Sra. Eveline Iman hanesan koordenador ba projeitu ida ne’e hatete katak projeitu ida ne’e atu lider lokla iha distritu 4 ne’e bele hatene no halao kolaborasaun hamutuk ho membru nain 4 husi Rede Feto ne’ebe implementa programa.

Hare ba objetivu, projeitu ne’e hanesan ponte ida atu bele prepara lideransa feto iha nivel suku inklui mos prepara ba kuantidade no kualidade feto hira tu’ur iha Konselhu Suku. Preparasaun ba rekursu umanu liu-liu ba feto rasik sai importante atu bele kria lideransa feto ne’ebe forte atu bele lori asuntu feto laos deit iha konselhu de sucu maibe mos bele lori asuntu ida ne’e to’o Parlamentu Nasional.

Projeitu ida ne’e sei implementa iha distritu ha’at hanesan Ermera, Oecusse, Lautem no Viqueque. Distritu hirak ne’e identifika ona tamba disparidade jeneru ne’ebe aas iha area edukasaun no saude, nivel violensia seksual no violensia ne’ebe ho baze jeneru a’as tebes liu-liu kazu violensia domestika no asesu ne’ebe limitadu ba sistema justisa formal no feto sira sadere deit ba justisa tradisionil. Nune’e mos, distritu Viqueque hanesan lokalidade pilotu ne’ebe implementa ona Programa Apaiuo Governasaun lokal (LGSP) iha ne’e mos Konselhu Suku sei iha oportunidade atu influensia ajenda dezenvovimentu lokal husi perspektiva jeneru. Projeitu ne’e sei baseia experiensia no rede hirak iha Programa Atu Hametin Lideransa Feto Rural sira nian no Partisipasaun hodi hari nasaun Timor Leste (PERWL) iha tinan 2004-2007.

LAE BA VIOLENSIA, SIM BA IGUALDADE BA JENERU

La hanesan komemorasaun Loron Feto Internasional ba tinan kotuk, komemorasaun loron espesial ba feto ba tinan 2009 komemora ho atividade oin-oin ne’ebe halao husi Parlamentu Nacional, Governo, NGO nasional no Internasional inklui komunidade rasik. Hanesan nasaun seluk, Timor Leste iha loron ida ne’e fo tempo ba feto maluk sira atu bele hanoin fila fali feto nia luta ba igualdade jeneru inklui mos luta ba ukun rasik an.

Parlamentu Nasional nomos Groupu Mulher Parlamentar serbisu hamutuk ho organizasaun feto organiza atividade diskusaun ida iha distritu ha’at. SEPI serbisu hamutuk ho UNMIT no Comisaun Europea mos organiza atividade ida durante semana ida. Iha mos atividade seluk ne’ebe halao husi Peace Women Conference, Policia Vuneravel Person Unit (VPU), Rede Feto, membru Rede Feto hanesan Alola Foundasaun, Fokupers, APSC-TL, Santa Bakhita, Unfetip nomos organizasaun seluk.

Atividade ba kome- morasaun loron ida ne’e komesa husi konkursu hakerek, dezenu, puizia, teatru, exibisaun hahan lokal, hatudu filme, TV talkshow, work-shop too konferensia nivel internasional.

Komisaun E PN ba asuntu igualdade jeneru no Groupu Feto Mulher Parlamentu TL (GMPTL) nudar groupu feto ida kompostu husi deputada feto nain 19 halao atividade ida atu bele habelar informasaun kona-ba loron ida ne’e ba komunidade nia le’et. Durante loron ida, Komisaun E organiza konkursu hakerek kona- ba “Saida Mak Violensia Kontra Feto” ba nivel edukasaun pre-sekundaria, sekundaria no adultu sira. Ida ne’e hanesan dalan ida atu publiku bele hatene katak violensia ne’e buat ida ladiak no ita hotu-hotu tenki hanoin atu kombate violensia ida ne’e inklui mos alunus sira iha pre-sekundaria, sekundaria no adultu sira. Konkursu ne’ebe halao iha GMT – Dili loke abertura husi Presidente Komisaun E Sr. Ozorio Florindo. Durante nia deskursu nia hateten katak globalizasaun halo aspeitu feto sai importante, hamutuk ho mane feto halao desenvolvimentu nasional no internasional. Nia mos hato’o mensagem ba ema hotu atu bele luta hapara violensia kontra feto.

Iha parte seluk, Komisau E no GMPTL serbisu hamutuk ho organizasaun feto nasional halao komemorasaun iha distritu 4 hanesan Baucau, Aileu, Ermera no Bobonaro.

Iha distritu Aileu, GMPTL hamutuk ho organizasaun CAUCUS halao sorumutu ida ne’ebe halao iha suku Aisirimou subdistritu Aileu Vila no hetan partisipasaun maximu husi komunidade distritu Aileu Vila inklui mos representante husi sub distritu sira no estudante. Maizemenus 400 resin feto husi 32 suku iha Aileu partisipa. Iha komemorasaun ida ne’e. Presidente PN Fernando Lasama intrega premiu ba estudantes ne’ebe manan kompetisaun puizia no dezenhu kona ba violensia domestika.

Komemorasaun 8 Marsu halao mos iha distritu Ermera organiza husi GMPTL no Santa Bakhita Timor Leste ho tema “Lae ba Violensia Sim ba Igualdade Jeneru”. Partisipa iha selebrasaun ida ne’e, membru Parlamentu Nasional nain 8. Partisipa mos Administrador Interino distritu Ermera Sr. Danilo Osorio M. Babo, Chefe Suco inklui Xefe Suku feto sira, Konselhu Suku, polisia distritu Ermera, representante juventude, NGO nasional no internasional no media lokal. Maizumenus partisipante nain 150 partisipa iha selebrasaun ida ne’e.

Santa Bakhita hanesan membru Rede Feto ne’ebe halao implementasaun ba programa ne’e haksolok tebes tamba nain ulun husi Parlamentu Nasional bele partisipa no hakbesik komunidade iha Ermera.

Sra. Yasinta Lujina hanesan Direitora Rede Feto Timor Leste mos husu katak sorumutu hanesan ne’e labele remata iha Ermera deit maibe tenki kontinua.

“Hau espera katak sei iha motivasaun ba feto sira katak ita feto mos bele relasiona ho tema ne’ebe iha. Ne laos responsabilidade feto deit maibe feto ho mane hamutuk mak bele. Importante liu-liu mak ita tenke hasoru malu hamutuk ho feto maluk Parlamento sira atu bele fahe informasaun ba sira iha suco kona-ba problema ne’ebe mak sira infrenta atu ouinsa kria lei ruma kona ba feto”. Nia mos husu ba komisaun organizadora no GMPTL katak sorumutu labele remata iha Ermera deit maibe ita sei kontinua nafatin diak liu iha aban bainrua.

Iha parte seluk, Vicente Guterres nu’udar Vice Presidente Parlamantu Nasional lahaluha hato’o parabens ba feto sira liu-liu ba sira iha Ermera. Iha sesaun abertura nia fo liafuan badak katak feto iha direito hanesan ho mane, kuandu halo violensia hasoru feto ne’e hanesan krime ida. Vicente mos husu governo tenki halo prevensaun ba problema ida ne’e. Iha fatin hanesan Deputadu Duarte Nunes mos husu ba komunidade hotu tenki hakotuk violensia ba feto. Labele halao violensia ba feto sira tamba sira iha direitu atu bele dezenvolve sira nia aan.

Iha distritu Baucau, GMPTL serbisu hamutuk ho organizasaun UNFETIP, membru Rede Feto ida organiza mos sorumutu ida durante loron ida iha Salaun Administrasaun Distritu Baucau.

Sorumutu ida ne’e loke abertura husi Administrador distritu Baucau no partisipa husi partisipante nain 100.

Durante sorumutu iha distritu 4 ne’e, partisipante sira husu IV Governu liuhusi GMPTL no organizasaun feto sira atu aselera lalais aprovasaun Lei Violensia Domestika. Partisipante mos husu ba organizadora sira atu bele halao atividade hanesan iha nivel sub- distrital.

Alola Foundasaun serbisu hamutuk ho organizasaun feto seluk mos organiza konferensia internasional ida iha Dili. maizemenus ema nain 300 partisipa iha konferensia ida ne’e husi nasaun 17. Konferensial Feto ba Dame ida ne’e halao iha dia 5-6 fulan Marsu iha edifisiu Ministeriu Estranjeiru - Pantai Kelapa.

Konferensia ida ne’e hamosu rezolusaun no rekomendasaun ba governu liu-liu kona-ba justisa jeneru nian. Resolusaun ida ne’e mos husu responsibilidade estadu sira hotu nian atu hapara impunidade no prosekuta ema hirak ne’ebe responbiliza ba krime sira ne’ebe baseia ba jeneru hasoru feto sira iha Timor-Leste nian hanesan violensia seksual no torura sira seluk nomos violensia kontra feto no labarik.

Parlamentu Nasional rasik mos halao Pleanaria Ekstraordinariu hodi komemora loron ida ne’e. Durante Pleanaria ida ne’e Fernando Lasama nudar Presidente Parlamentu hateten katak selebrasaun ida ne’e mosu tamba serbisu maka’as entre GMPTL hodi serbisu hamutuk ho feto sira seluk hanesan Caucus, Rede Feto no Fokupers.

“Ohin ita kontinua nafatin halao selebrasaun tamba ita hakarak dignifika feto hodi eleva sira nia kapasidade hodi fo kontribuisaun ba prosesu dezenvolvimentu nasaun Timor Leste,” deklara nia iha Parlamentu Nasional.

Ikus, Rede Feto hanesan sumbrinha ba organizasaun lahaluha fo parabens ba feto maluk sira, mai ita hamutuk ho mane sira luta nafatin ba igualdade jeneru.***

Husi Baze, Konferensia Distrital no Plataforma de Asaun 2008-2012

ItalicKongresu Nasional Feto Timor Leste hanesan loron final husi atividade ne’ebé durante fulan tolu halao husi Rede Feto Timor Leste no nia membru. Delegadas husi distritu hotu-hotu lori sira nia aspirasaun feto distrital inklui feto rural sira tama ba fase final atu bele kolia kona-ba kondisaun feto aktual no responde feto nia problema liuhusi plataforma ida.

Durante loron tolu, maizemenus 260 stakeholder inklui mos feto 65 husi distritu 13 no partisipante 36 husi Rede Feto, tu’ur hamutuk iha GMT-Dili hodi hare fali Plataforma Asaun 2004-2008 no desidi asaun foun hodi hatan ba problema feto Timor Leste. Kongresu Nasional ne’e rasik halao iha loron 10 – 12 fulan Setembru 2008 no loke abertura husi Presidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama Araujo.

Durante loke abertura, Fernando Lasama de Araujo husu ba feto kongresista sira atu bele buka mekanismu komunikasaun atu informasaun kona ba kongresu ne’e bele to’o mos iha nivel sucos ne’eba. Fernando mos hatutan katak sei iha diskrimanasaun iha ita nia le’et tamba ne’e hare’e didiak atu ita bele kura hamutuk.

Seremonia abertura mos partisipa husi Premeiro-Ministro Xanana Gusmao, Chefe UNMIT Atul Khare, Ministra Solidaridade Domingas Alves, Vise Ministro Ekonomi Rui Manuel Hanjam, Secretaria Estadu Para Promusaun Igualdade Idelta Maria Rodrigues, Provedoria Direitus Humanus Sebastiao Ximenes, Embasador Alemanha, Reprezentante Banku Mundial, Reprezentante UNIFEM Jean D’Cunha, Board no Sekretariado Rede Feto, doadores, observer, organizasaun Nasional no Internasional, inklui mos media.

Durante deskursu, Kayrala Xanana Gusmao nudar Premeiro Ministro RDTL fó parabens ba feto tomak ne’ebé estabelese ona Kongresu Feto Timor Leste no husu ba kongresiste sira atu bele sukat hamutuk Plano de Asaun 2008-2012 para governu no sosiedade sivil bele lao hamutuk. Xanana Gusmao nudar chefe governo mos promete iha tinan 2009, entre Governo IV Konstitusional no Sosiedade sivil sei lao hamutuk atu bele konkreta Plataforma Asaun 2008-2012.

“Hau husu ba ita bo’ot sira atu planu de asaun ne’e atu ita hotu sukat hamutuk hodi ita hotu atu la’o hamutuk. CEDAW hanesan konvensaun ne’ebé mak importante tebes atu sai sasukat ida ba ita nia planu asaun nian. karik ita nia planu ne’e falta de rekursu finanseiru, ita sei buka hamutuk”, haktuir Premeiro Ministro RDTL Xanana Gusmao.

Jean D’Cunha nudar Reprezentante UNIFEM nomos nudar orador iha loron primeiro ne’e kolia klean liu-tan kona-ba programa UNIFEM liu-liu programa ne’ebé atu bele hapara violensia kontra feto.

“Iha Timor Leste nomos iha fatin hotu, igualdade feto hanesan atu hatete la’e ba violensia kontra feto, involve mane no sosiedade tomak atu hamosu konsiensia tomak atu haforsa feto atu ita bele kria sosiedade ne’ebé mak diak”, esplika Jean D’Cunha.

Depois abetura, programa kongresu iha loron primeiro ne’e kontinua ho apresentasaun material kona ba CEDAW, diskriminasaun kontra feto, prioridade desenvolvementu Governo ba futuru no apresentasaun Plataforma Asaun 2004-2008. Tama ba loron segundu, Kongresu Nasional halao eleisaun atu hili feto nain 3 sai membru Tim Verafikasaun no feto nain 1 sai chair person, vice no secretariadu nain 2. Sira mos aprova regulasi kongresu nian ba loron 3 nian.

Atu bele halao dikusaun klean liutan, kongresista sira fahe ba komisaun 2. Iha komisaun ida-ida halao diskusaun ba seitor 7 hanesan feto no edukasaun, feto no politik, feto no kultura, feto no media, feto no saude, feto no ekonomia, no feto no justisa. Iha diskusaun nia laran, sira halao konsilidasaun issue no halao rekomendasaun baseia resultadu husi Konferensia Distrital. Depois diskusaun remata, groupu ida ida tenke halao presentasaun ba sira nia diskusaun.

Maski issue barak tenke deskuti no buka solusaun, kongresista sira nafatin haforsa sira nia hanoin atu bele buka solusaun diak ba problema ne’ebé feto Timor Leste hasoru too loron ikus. Iha loron terseiru, kongresu nasional feto Timor Leste hasai no aprova sira nia deklarasaun baseia husi resultadu husi diskusaun loron segundu no terseiru. Iha loron ida ne’e mos, Jun Kukita husi UNICEF hatoo nia apresentasaun. Kongresu Feto ba dala III taka ho lian menon husi Sra. Maria Dias nudar Presidente Board Rede Feto.

IMPLEMENTASAUN PLATAFORMA

Implementasaun husi Plataforma kongresu ba dala I no II hetan deit sukseu ne’ebé kiik, ida mak estabele loron 3 novembru sai hanesan loron nasional Feto Timor, kria assesora ida ba Promosaun Igualdade no ratifika konvensaun CEDAW. Maibe sei barak isu setor 7 sidauk bele implementa husi stakeholder sira. Lei violensia Domestika no Kodeku Penal ne’ebé fó benefisu diak ba feto seidauk bele implementa.

Kongresu Feto Timor Leste ba dala III lori aspasu foun ba ita atu bele akumula isu isu ne’ebé urgente atu bele hadia feto nia moris liu husi Plataforma Asaun. Ho Plataforma ida ne’e, ita bele lori feto nia kondisaun tuir ita nia hakarak, feto ne’ebé forte no la hatan diskriminasaun. Plataforma ida ne’e mos presisa dudu ba oin atu bele implementa iha programa hotu hotu liuliu iha programa governo nian. Atu bele implementa ho diak, presiza mos kria sistema ida atu bele halao monotorizasaun no evaluasaun.

Objectivu ida importante mak estabelese sistema monitorizasaun ba implementa- saun Plataforma Asaun 2008 -2012. Sistema ne’e sei tau matan ba implementasaun POA baseia husi komitmentu stakeholder sira.

Tim monitori- zasaun kompostu husi sosiedade sivl, Governu Timor Leste, Parlament Nasional, UN ajencies no organizasan Internasional. Durante kongresu Nasional III, forum desidi Rede Feto sai hanesan koordenadora atu bele organiza tim ida ne’e. ***

Husi Baze, Konferensia Distrital no Plataforma de Asaun 2008-2012

ItalicKongresu Nasional Feto Timor Leste hanesan loron final husi atividade ne’ebé durante fulan tolu halao husi Rede Feto Timor Leste no nia membru. Delegadas husi distritu hotu-hotu lori sira nia aspirasaun feto distrital inklui feto rural sira tama ba fase final atu bele kolia kona-ba kondisaun feto aktual no responde feto nia problema liuhusi plataforma ida.

Durante loron tolu, maizemenus 260 stakeholder inklui mos feto 65 husi distritu 13 no partisipante 36 husi Rede Feto, tu’ur hamutuk iha GMT-Dili hodi hare fali Plataforma Asaun 2004-2008 no desidi asaun foun hodi hatan ba problema feto Timor Leste. Kongresu Nasional ne’e rasik halao iha loron 10 – 12 fulan Setembru 2008 no loke abertura husi Presidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama Araujo.

Durante loke abertura, Fernando Lasama de Araujo husu ba feto kongresista sira atu bele buka mekanismu komunikasaun atu informasaun kona ba kongresu ne’e bele to’o mos iha nivel sucos ne’eba. Fernando mos hatutan katak sei iha diskrimanasaun iha ita nia le’et tamba ne’e hare’e didiak atu ita bele kura hamutuk.

Seremonia abertura mos partisipa husi Premeiro-Ministro Xanana Gusmao, Chefe UNMIT Atul Khare, Ministra Solidaridade Domingas Alves, Vise Ministro Ekonomi Rui Manuel Hanjam, Secretaria Estadu Para Promusaun Igualdade Idelta Maria Rodrigues, Provedoria Direitus Humanus Sebastiao Ximenes, Embasador Alemanha, Reprezentante Banku Mundial, Reprezentante UNIFEM Jean D’Cunha, Board no Sekretariado Rede Feto, doadores, observer, organizasaun Nasional no Internasional, inklui mos media.

Durante deskursu, Kayrala Xanana Gusmao nudar Premeiro Ministro RDTL fó parabens ba feto tomak ne’ebé estabelese ona Kongresu Feto Timor Leste no husu ba kongresiste sira atu bele sukat hamutuk Plano de Asaun 2008-2012 para governu no sosiedade sivil bele lao hamutuk. Xanana Gusmao nudar chefe governo mos promete iha tinan 2009, entre Governo IV Konstitusional no Sosiedade sivil sei lao hamutuk atu bele konkreta Plataforma Asaun 2008-2012.

“Hau husu ba ita bo’ot sira atu planu de asaun ne’e atu ita hotu sukat hamutuk hodi ita hotu atu la’o hamutuk. CEDAW hanesan konvensaun ne’ebé mak importante tebes atu sai sasukat ida ba ita nia planu asaun nian. karik ita nia planu ne’e falta de rekursu finanseiru, ita sei buka hamutuk”, haktuir Premeiro Ministro RDTL Xanana Gusmao.

Jean D’Cunha nudar Reprezentante UNIFEM nomos nudar orador iha loron primeiro ne’e kolia klean liu-tan kona-ba programa UNIFEM liu-liu programa ne’ebé atu bele hapara violensia kontra feto.

“Iha Timor Leste nomos iha fatin hotu, igualdade feto hanesan atu hatete la’e ba violensia kontra feto, involve mane no sosiedade tomak atu hamosu konsiensia tomak atu haforsa feto atu ita bele kria sosiedade ne’ebé mak diak”, esplika Jean D’Cunha.

Depois abetura, programa kongresu iha loron primeiro ne’e kontinua ho apresentasaun material kona ba CEDAW, diskriminasaun kontra feto, prioridade desenvolvementu Governo ba futuru no apresentasaun Plataforma Asaun 2004-2008. Tama ba loron segundu, Kongresu Nasional halao eleisaun atu hili feto nain 3 sai membru Tim Verafikasaun no feto nain 1 sai chair person, vice no secretariadu nain 2. Sira mos aprova regulasi kongresu nian ba loron 3 nian.

Atu bele halao dikusaun klean liutan, kongresista sira fahe ba komisaun 2. Iha komisaun ida-ida halao diskusaun ba seitor 7 hanesan feto no edukasaun, feto no politik, feto no kultura, feto no media, feto no saude, feto no ekonomia, no feto no justisa. Iha diskusaun nia laran, sira halao konsilidasaun issue no halao rekomendasaun baseia resultadu husi Konferensia Distrital. Depois diskusaun remata, groupu ida ida tenke halao presentasaun ba sira nia diskusaun.

Maski issue barak tenke deskuti no buka solusaun, kongresista sira nafatin haforsa sira nia hanoin atu bele buka solusaun diak ba problema ne’ebé feto Timor Leste hasoru too loron ikus. Iha loron terseiru, kongresu nasional feto Timor Leste hasai no aprova sira nia deklarasaun baseia husi resultadu husi diskusaun loron segundu no terseiru. Iha loron ida ne’e mos, Jun Kukita husi UNICEF hatoo nia apresentasaun. Kongresu Feto ba dala III taka ho lian menon husi Sra. Maria Dias nudar Presidente Board Rede Feto.

IMPLEMENTASAUN PLATAFORMA

Implementasaun husi Plataforma kongresu ba dala I no II hetan deit sukseu ne’ebé kiik, ida mak estabele loron 3 novembru sai hanesan loron nasional Feto Timor, kria assesora ida ba Promosaun Igualdade no ratifika konvensaun CEDAW. Maibe sei barak isu setor 7 sidauk bele implementa husi stakeholder sira. Lei violensia Domestika no Kodeku Penal ne’ebé fó benefisu diak ba feto seidauk bele implementa.

Kongresu Feto Timor Leste ba dala III lori aspasu foun ba ita atu bele akumula isu isu ne’ebé urgente atu bele hadia feto nia moris liu husi Plataforma Asaun. Ho Plataforma ida ne’e, ita bele lori feto nia kondisaun tuir ita nia hakarak, feto ne’ebé forte no la hatan diskriminasaun. Plataforma ida ne’e mos presisa dudu ba oin atu bele implementa iha programa hotu hotu liuliu iha programa governo nian. Atu bele implementa ho diak, presiza mos kria sistema ida atu bele halao monotorizasaun no evaluasaun.

Objectivu ida importante mak estabelese sistema monitorizasaun ba implementa- saun Plataforma Asaun 2008 -2012. Sistema ne’e sei tau matan ba implementasaun POA baseia husi komitmentu stakeholder sira.

Tim monitori- zasaun kompostu husi sosiedade sivl, Governu Timor Leste, Parlament Nasional, UN ajencies no organizasan Internasional. Durante kongresu Nasional III, forum desidi Rede Feto sai hanesan koordenadora atu bele organiza tim ida ne’e. ***

WORKSHOP BA ESTUDANTE PRE-SECUNDARIA DISTRITU DILI

Iha loron 24 Fevereiru 2009, membru Rede Feto nain ha’at hanesan PAS, GFFTL, FMF ne’ebe kaer programa Edukasaun Direitu Humanus realiza workshop ida ba eskola pre-secundaria iha salaun CNRT Balide-Dili. Workshop ida ne’e rasik hetan partisipasaun husi alunus pre-secundaria ho total 86 pessoas nomos mestri 11 pesoas.

Workshop loron ida ne’e loke abertura husi Sr. Afonso hanesan reprezentante husi Ministeriu Edukasaun. Nudar Direitur Planu Desenvolvimentu iha Ministeriu Edukasaun , nia hateten katak agora dadaun ema komesa fo importansia kona-ba jeneru.

“Uluk ema ladun fo importansia ba workshop kona- ba jeneru maibe to’o ikus asuntu jeneru sai importante tebes iha ita nia moris. Ita bele kolia igualdade jeneru maibe ita la kuda kedas liu husi edukasaun oinsa ita bele iha igualdade jeneru. Ita mos tenke haree ba kurikulum atu bele serbisu hamutuk, atu nune’e bele sosializa maibe laos de’it ba profesor no alunus deit bele mos ba inan- aman sira”, hatete nia iha nia deskursu. Nia mos aumenta katak husi Ministeriu Edukasaun kontente teb-tebes ho programa ne’e tamba bele ajuda no kapasita maluk sira liu husi workshop ne’e kona-ba material hirak ne’e.

Depois loke abertura, organizador sira komesa halao sira nia programa ho aprezentasaun material tolu hanesan direitu humanus, violensia baseia ba jeneru no CEDAW. Iha workshop ida ne’e mos, komisaun organiza sira mos fahe kamizola ba partisipante sira.

Partisipante ne’ebe maioria husi alunus eskola ne’e mos hatoo sira nia pergunta kona ba material nebe sira simu. Pergunta balun husu kona ba violensia ne’ebe akontese iha eskola hanesan mestri basa alunus no pergunta seluk kona-ba implementasaun CEDAW iha Timor Leste. Pergunta ne’ebe mosu iha workshop ida ne’e hetan resposta diak husi orador sira.

Workshop ida ne’e taka husi Direitora Rede Feto Sra. Yasinta Lujina ne’ebe fo agradese ba eskola sira nebe tuir workshop ida ne’e no nia espera katak informasaun ne’ebe sira simu bele hatutan ba komunidade sira.***

TREINAMENTU DIREITUS HUMANUS, GBV NO CEDAW BA POLISIA

Iha loron 29 fulan Janeiro 2009, Prontu Atu Serbi (PAS) hanesan membru husi Rede Feto nomos membru ba implementasaun Projeitu Edukasaun Direitu Humanus halao treinamentu ida ba polisia sira. Objectivu husi treinamentu ida ne’e rasik atu hasae konsiensia polisia komunidade iha area Direitus Humanus, GBV no Cedaw. Treinamentu ne’e rasik halao iha Estasaun Policia Distritu Dili no hetan partisipasaun husi polisi nain 30. Sra. Yasinta Lujina nudar direitora Rede Feto loke abertura treinamentu ida ne’e.

Iha loron premeiru, partisipante sira hetan materia treinamentu kona-ba direitu humanus ne’ebe fo husi Sr. Euclides husi Akademia Polisia Comoro. Iha loron segundu, partisipante sira hetan treinamentu konaba violensia baseia ba Jeneru ne’ebe fo husi Sra. Maria Fatima. Iha loron ida ne’e mos sira hetan material CEDAW ne’ebe fo husi Sra. Laura Pina husi organizasaun Caucus.

Pergunta barak mos mosu durante treinamentu ne’e halao, Polisia nudar parte seguransa ba komunidade nia le’et mos sei iha difikuldade kona ba isu iha area Direitus Humanus, GBV no Cedaw. Treinamentu ba polisia organiza hanesan parte ida husi implementasaun projeitu Edukasaun Direitu Humanus