Thursday, April 10, 2008

Tamba Saida Ita Tenke Komemora Loron Feto Mundial Tinan - Tinan ?

Komemorasaun loron 8 de Marsu hanesan mós tinan-tinan iha tempo Indonesia ita komemora Hari Ibu ne’ebé monu iha dia 22 Desembru fó ita rasaun ida atu rekoñese feto nia luta iha tempo pasado. Loron hirak ne’e laos mósu derrepente deit maibé husi luta ne'ebé feto maluk sira halao durante tempo naruk. Maibé luta ba igualidade seidauk too nia rohan, rihun ba rihun feto maluk sira sei moris iha disigualidade jéneru inklui mós iha Timor Leste. Loron Feto Mundial fó oportunidade ba feto maluk sira atu bele halo refleksaun ba ita nia luta. Baseia ba situasaun atual iha mundu tomak, iha prioridade 3 ne'ebé sai nesesidade ba mundu atu bele tau matan durante tempu badak. Oportunidade ba feto maluk sira atu bele tuur iha posisaun aas iha governo sei limitadu. Atu bele halo mudansa politika, feto tenke tuur iha posisaun ne'ebé bele halao desizaun ba programa governo nian. Faktus ida ne’e baseia ba:
  1. Resprezentante husi feto sira sei limitadu iha posisaun ne'ebé bele fó influensa boot iha politika no ekonomia. Mane sira sei kontrola prosesu globalisasaun iha mundu tomak. Feto sai númeru maioria husi ema kiak sira iha mundo tomak. Númeru violénsia doméstika sei maka’as, sei iha separasaun baseia ba jéneru iha seitor edukasaun nomós iha diferensia vensimentu entre feto no mane iha serbisu fatin. Nasaun balun seidauk implementa lolos direitu hanesan entre feto lolos iha moris nasaun nian. Feto sei nafatin tuur iha pozisaun segundu.

  2. Serbisu reproduktiva nebe laiha vensimentu ba feto sira nafatin sai respon- sibilidade boot ba feto iha mundu tomak. Ema barak hanoin feto sira mak tenke halao serbisu hanesan serbisu reproduktiva, serbisu lor-loron ba uma laran, tau matan ba ema moras no ferik katuas sira no seluk tan. Feto iha mundu tomak tenke simu dever serbisu hirak ne’e lor-loron. Ita hakarak, mundu rekonese serbisu hirak ne’e hanesan respon- sibilidade hamutuk entre feto no mane.

  3. Estrutura husi governo no instituisaun iha laran barak sei dook husi aspeitu igualidade jéneru. Governo iha nivel nasional no lokal iha dever atu implementa sistema governasaun ne'ebé baseia ba igualidade jéneru. Komitmento ba igualidade jéneru tenke haka’as iha instituisaun nia laran, ita la bele hein de’it implementasaun polítika governo nian ne'ebé reispeita ba jéneru.
Responsibilidade nasaun ba asuntu feto seidauk maxima, presiza mekanismo konkretu atu governu bele rona feto nia lian iha dizisaun hot-hotu. Tamba sei ita hare’e liu ba problema ekonomia, asuntu jéneru sai hanesan asuntu kaman ida ba dezenvolve nasaun. Feto hanesan sexu maioria iha mundu tomak sai hanesan odomatan ida ba mobilisasaun sosiedade hanesan uluk feto maluk sira halo iha Revolusaun Franca no Rusia.

Nasaun hot-hotu iha mundu tomak fó sira nia komitmentu atu bele aselera lalais igualidade jéneru liu husi Plataforma Beijing no Konvensaun Eliminasaun Diskriminasaun Hasoru Feto (CEDAW). Feto mós hanesan sexu maioria iha Timor Leste sei infrenta problema barak relasaun ho disigualidade jéneru iha prosesu dezenvolvimentu nasaun. Timor Leste laos hari husi mane sira nian de’it, feto mós partisipa iha hari nasaun Timor Leste. Tamba ne’e, feto mós iha direitu atu bele hetan sira nia direitu hanesan mane sira iha aspeitu hot-hotu inklui mós ba dezenvolvimentu asuntu jéneru. Hakat husi sira nia problema lor-loron tamba sira mak maioria iha nasaun ida ne’e. Sei feto sira la hetan dezenvolvimentu, depois dezenvolvementu ne’ebá se?
Ba ida ne’e, Loron Feto Mundial hanesan loron ida ne'ebé bele fó orientasaun ba feto iha mundu tomak atu bele hamrik hamutuk luta nafatin ba problema ne'ebé feto sira sei infrenta inklui mós luta ba igualidade. Maibé ita la bele haluha, aspeitu mane ba luta igualidade mós importante, tamba ne’e ita presiza serbisu hamutuk ho mane maluk sira hanesan parseiro ida atu bele hetan igualidade jéneru iha ita nia sosiedade.***

No comments: