Thursday, November 19, 2009

VIOLENSIA HASORU FETO, AGORA PROBLEMA PUBLIKU NIAN

Dili- Timor Leste / 19 Novembru 2009 / Rede Feto TL / Kampanha 16 Days Kontra Violensia Baseia de Jeneru 2009

Durante tinan barak, Timor Leste monu iha situasaun ne’ebe grave no nakunu ho asaun violensia. Grupu ho groupu ne’ebe diferensa ideas no visaun politika hasoru malu iha konflitu nia laran. Konflitu iha forma oin-oin sai hanesan dalan ida atu bele resolve problema ne’ebe mosu hahu husi tempo kolonialismu Portugues too tempo Timor Leste ukun an. Resultadu husi prosesu ne’e, parte ida tenke manan no parte ida tenke lakon no hamosu violensia, halo ema barak sai vitima inklui lakon sira nia vida. Istoria Timor Leste hateten katak, bainhira konflitu entre partido politiku mosu iha tinan 1974-1975, ema barak sai vitima, kanek, hetan tortura, lakon sira nia familia no mate. Iha tempo invasaun no okupasaun Indonesia 1975 – 1999, violensia mos sai hanesan hahalok a’at ida atu bele hamanan funu kontra resistensia sira. Militar Indonesia uza violensia atu bele obriga inimigu sira rende no hapara sira nia funu ba libertasaun.

Feto barak mos mate bainhira invazor Indonesia komesa tama iha area fonteira Timor Leste nian. Mate tamba bombardeiru morteiu husi militar Indonesia no seluk tamba involve iha luta libertasaun. Feto barak tenke halai ba foho no buka fatin seguru iha kondisaun limitasaun alimentar nian. Balun mate iha dalan klaran tamba moras no hamlaha no balun mos tenke hetan violensia, tortura no abuza seksual bainhira sira rende ou kaptura husi tropas Indonesia. Kondisaun ida ne’e sai imagem a’at ida iha tempu resistensia.

Iha tinan 1999, diferensa hanoin politiku kona-ba idea ba futuru Timor Leste nian hamosu konflitu boot entre grupu pro-independensia no grupu pro-integrasaun. Tamba lakohi lakon, Indonesia kria groupu militia iha distritu hotu no sira halo intimidasaun ba komunidade liuhusi asaun violensia hanesan torturasaun, abuza seksual, halakon ema, oho ema, sunu ema nia uma no asaun violensia seluk-seluk tan. Hahalok groupu militia ida ne’e halo situasaun Timor Leste tama ba nakukun laran.

Depois Timor Leste hetan independensia, diferensa hanoin mos sai satan ida iha komunidade nia laran no dalaruma hamosu konflitu. Iha tinan 2006, Timor tenke monu fila-fali iha tentasaun konflitu politika militar ne’ebe halo ema barak husik sira nia uma no salva sira nia vida. Dala ida tan violensia iha forma oin-oin mos sai imagina a’at ida iha situasaun periodu ne’e.

Definisaun Violensia

Violensia hanesan fenomena global ida no akontese iha fatin hotu. Violensia sai hanesan istoria ida iha ita nia moris hahu husi be’ala sira. Hahalok violensia la hanesan funu nian ne’ebe mosu husi asaun koletiva ida, tuir sistema no plano ne’ebe prepara. Funu mos mosu deit iha sosiedadae balun laos iha fatin hotu-hotu. La hanesan funu, violensia mosu iha fatin barak iha mundu ida ne’e. Violensia sai hanesan hahalok a’at ida ou moras ida iha komunidade nia laran. La iha nasaun ida livre husi violensia ida ne’e.

Violensia hanesan forma ida atu bele hatudu diferensa idea iha sosiedade nia laran relasaun saida maka los no se mak bele sai superior liu. Violensia mos bele sai instrumen ida atu bele destrui sistema sosiedade nian no kria sistema sosidade foun ida ne’ebe diak-liu. Violensia ne’ebe mosu involve ita nia emosaun no sempre uza asaun fiziku hanesan basa, balu, tebe, tuda, tiru, oho no forma seluk-seluk-tan. Maibe dalaruma violensia ne’e rasik mosu iha forma oin-oin no susar atu bele identifika por ezemplu mosu liu-husi liafuan ou mosu liuhusi desizaun potika ne’ebe halao ema barak terus no susar. Violensia hanesan ne’e ita konese hanesan violensia estrutural ida.

Laos ida ne’e deit, violensia bele mos mosu tamba sosiedade komesa baruk ho antitude ema ne’ebe kaer poder iha governo. Violensia hanesan ne’ebe hanesan espresaun ida husi komunidade tamba sira lakohi sai vitima be-beik husi sistema aktual. Iha aspeitu seluk, violensia mos bele mosu tamba komunidade la iha asesu ba ekonomia ne’ebe diak, populasuan moris iha kiak nia laran no Governo aktual la halo buat ida atu bele halo solusaun ba problema ida ne’e. Kondisaun hanesan ne’e bele hamosu asaun violensia nomos bele destrui sistema sosiedade nian.

Bainhira asaun violensia ho razaun politiku mosu no halo liuhusi dalan dialogo (pasifiku) nomos baseia ba interese nasional maka violensia mosu violensia demokratiku ida. Violensia ida ne’e bele lori ita nia nasaun ba kondisaun ne’ebe forte liu iha diversidade nia laran. Maibe bainhira mudansa situasaun halo liu husi dalan radikal maka grupu ne’ebe involve iha konflitu haree groupu sira seluk hanesan inimigu ida. Kondisaun ida ne’e bele hamosu violensia nihilistik no bele destroi nasaun nian tama ba kondisaun konflitu ne’ebe naruk. Violensia tipo ida ne’e destrui sistema moris nian no lori sosiedade ba kondisaun zero, halakon sistema lei no kultural nian iha sosiedade nia laran.

Tamba saida violensia Mosu ?

Iha ita nia familia, komunidade no ita nia nasaun sempre iha diferensa idea entre ema ho ema ka grupu ida ho grupu seluk. Maibe diferensa hanoin ida ne’e la bele justifika mai ita katak dalan atu resolve maka konflitu no usa forsa fiziku atu bele hamanan ita nia hanoin. Moris iha demokrasia nia laran fo dever mai ita atu bele respeita ema nia idea maski idea ne’e diferensa ho ita nia idea.

Iha komunidade nia laran, ita sempre hasoru problema oin-oin nomos hamosu hanoin bar-barak. Balun hakarak resolve tuir katutak malirin no balun hakarak resolve uza forsa fiziku. Kondisaun ida ne’e bele hamosu konflitu entre sira bainhira la hetan liafuan konkordansa atu bele resolve problema ne’e. Ikus mai mosu violensia hanesan dalan ida atu obriga ema ka groupu seluk simu sira nia hanoin ne’ebe bele resulta ema seluk hetan kanek no mate.

Violensia Hasoru Feto Nian

Organizasaun barak inklui Governo Timor Leste rasik barak kolia kona-ba feto nia direitu iha aspeitu hotu-hotu. Ratifikasaun Konvensaun CEDAW husi Governo Timor Leste sai hanesan dalan ida atu bele hapara diskriminasaun hasoru feto.

Haree ba kondisaun mundu agora dadaun, nasaun barak komesa fo komitmentu atu bele tau direitus humanus inklui direitu feto nian iha fatin a’as iha sistema politika nian. Mundu mos rekonese ona partisipasaun feto iha politika no area seluk hanesan sasukat ida ba dezenvolvimentu nasional. Direitu feto no mane ne’ebe hanesan fo opurtunidade barak ba feto iha mundu tomak atu bele hasae sira nia posisaun inklui mos hametin fali sira nia interese ba luta ba igualdade nian. Maski nune’e feto barak sai nafatin vitima husi violensia oin-oin durante sira halo sira nia knaar iha uma laran, fatin serbisu no sosiedade.

Violensia hasoru feto laos deit problema privadu maibe hanesan mos problema national no global. Konseptu ida ne’e hanesan konseptu foun ida ne’ebe sai isue ida iha Konferensia Feto Mundial ba Dala Tolu iha Nairobi. Violensia hasoru feto akontese iha fatin ne’ebe deit no la iha limitasaun tempo, la haree ba nivel ekonomia, nivel edukasaun, tipo serbisu, rasa, tinan moris nian, durasaun kaben nian no tipo fiziku vitima nian. Violensia mos bele halo husi ema boot hanesan inan aman, maun, bin no bele akontese iha loron ka kalan. Violensia ne’e mosu tamba razaun oin-oin maibe kultural patriakal sai razaun dominante. Iha sistema ida ne’e, ema tau feto nia estatutu hanesan propridade ida husi mane nia no halo feto barak tenke tuir mane nia hakarak. Akontese hirak ne’e laos deit akontese iha sosiedade nivel kraik deit maibe mos iha sosiedade nivel aas. Husi violensia ida ne’e, feto barak hetan terus, hetan kanek inklui mos lakon sira nia vida.

Iha estrutura mane hanesan superior, violensia hanesan intrumen ida atu bele hamanan diferensia idea iha uma laran, hatudu sentimentu la satisfeitu nomos dalaruma hanesan hahalok a’at ida atu bele hatauk feto iha familia nia laran. Sosiedade mos dalaruma hanoin problema hirak ne’e laos hanesan problema boot ida maibe problema uma laran nian. Maibe hanoin ida ne’e la taka dalan ba institusaun seguransa no instituisaun seluk sira bele proteje feto maluk sira ne’ebe sai vitima husi violensia ida ne’e.

Feto vitima barak mos seidauk hatene prosesu justisa nian bainhira violensia ne’e mosu. Sira barak diak-liu taka sira nia ibun ba violensia ne’ebe sira hasoru duke loke ibun no estraga sira nia familia. Tamba vitima barak hanoin hanesan ne’e halo kazu violensia barak la mosu ba publiku no buras nafatin iha uma laran deit. Feto vitima tenke hatete sai sira nia problema para la bele fo dalan ba mane ne’ebe usa violensia kontinua hahalok aat ida ne’e ba ita.

Hanesan problema global, instituisaun Internasional halo lei oin-oin atu bele promove no proteje feto nian direitu hanesan Deklarasaun Viena, Konvensaun CEDAW 1979, Deklarasaun Eliminasaun Violensia Kontra Feto 1993 nomos Deklarasaun Beijing 1994. Nasaun Unidas rasik deklara ona violensia hasoru feto hanesan violensia direitu humanus nian. Organizasaun sosiedade inklui Governo Timor Leste rasik barak kolia kona-ba feto nia direitu iha aspeitu hotu-hotu. Ratifikasaun Konvensaun CEDAW husi Governo Timor Leste sai hanesan dalan ida atu bele hapara diskriminasaun hasoru feto. A luta Kontinua. (RFTL/ICP/Cop)

No comments: