Thursday, September 9, 2010

“LEI NE”E TENKE IMPLEMENTA, TENKE SOSIALIZA SEI LAE ITA HALO IMPEDE MALU LA HALO BUAT IDA”

Deputadu Manuel Tilman, Presidente Komisaun C Parlamentu Nacional

Parabens tamba aprova duni Lei Kontra Violensi Domestika. Parabens mos ba ida naran dialogu. Ita ohin rona iha ne'e esperiensia boot ida tamba rona buat ne'ebe evolusaun sosial ida ne'ebe boot teb-tebes. Alende ne’e sei atrazadu tamba adulteiru, infidelidade katak sei uza kostume. Ita hanoin lae, tamba Timor evolvidu tebes. Entaun kompara took ba Indonesia, ba took Iran, Afganistan nomos Afrika sira. Iha nasaun Iran ka Pakistan foin dadauk ita rona feto ida kondenadu tenke mate tuda ho fatuk.

Ita iha Timor-Leste buat ida ne'e liu ona, ate ohin ita haree barbaria iha ita nia rai la iha ona, ne'e duni Ita lakohi depende katak kultural iha Timor nian atrazadu mas buat barak ita sei hadia maibe Ita hanoin ita involvidu. Ita nia sosiedade rasik garantia para ita bele halao deskuti ba malu para hetan Lei Kontra Violensia Domestika (LKVD).

Ita nia Kontituisaun RDTL artigu 9 hateten katak ita simu prinsipiu international no ita nia Parlamentu Nasional ratifika ona lei sira ne'e hotu, lei kona-ba feto ka mane, kona-ba faan ema (trafiku umanus) ka kona-ba prostituisaun, ita ratifika ona. Ne'e duni kazu ne'ebe akontese iha Timor kuandu iha tribunal bele julga liu husi artigu 9 ida ne'e dehan katak bele kaer ema sira ne'e.

Atu hadia povo nasaun ninian, objetivu ne'ebe nasaun tenke kumpri maka atu kria, promove no garante efeitivu igualdade opurtunidade ba feto no mane. Timor-Leste hanesan pais uniku iha mundu ne'ebe iha ninia Konstituisaun hateten katak feto maka uluk mane tuir, laos hanesan nasaun seluk ne'ebe heteten katak mane uluk feto tuir. Ne'e duni Timor involvidu maski ita nia kostume berlake ida ne'e hanesan obstaklu ida no dalaruma kostume ida ne'e hanesan kauza ba violensia, laos domestika deit maibe violensia entre familias.

Nesesidade boot ida maka governo tenke kria no implementa alterasaun de mentalidade sosiedade Timor nian, konsen- sializasaun ba vitima hodi hatene estatutu sira nia rasik hanesan vitima nomos direitus ne'ebe nia tenke hetan. Lei ida ne’e laos deit garantia igualdade entre feto no mane. Lei ne'e laos lei igualdade de jeneru, lei ne'e ita dehan katak Lei Kontra Violensia Domestika atentadu kontra dignidade pessoal umana. Tuir Portuguesa dehan katak violasaun de direitus umanus. Lei ida ne’e limita liberdade auto-determinasaun ba vitima, ne'e duni ita nia lei ne'e inisial liu-liu maka koalia buat rua ne'e deit maibe tenke iha mos kapitulu prinsipal kona-ba krime.

LKVD prevene violensia domestika katak hahalok ida ne'e la bele akontese tan. Lei ida ne'e mos fo protesaun no asistensia ba vitimas. Atu bele prevene violensia domestika, Governo RDTL rasik tenke implementa kurikulu kona-ba violensia domestika desde eskola pre-primaria ba oin. Presidente Republika mos halo rekomendasaun atu koalia iha ne'e kona-ba definisaun familia. Buat ida katak familia ida ne'e en-global, ema ne'ebe sei kaben maibe eis konjuje ne'e mos tama familia nafatin. Deputadu kuaze metade lakohi simu ida ne'e mas depois deskuti loron rua sira bele simu. Uma Kreda mos foti problema kona-ba buat ida dehan katak “qualquer outra pessoa que esteja inserida no mesmo contexto de dependência ou economia familiar, incluindo quem nele exerça de forma continuada e subordinada uma actividade doméstico-laboral”. Mas problema ba gereja buat ida ne'ebe “qualquer outra pessoa que esteja inserida no mesmo contexto”. Ita hare katak iha Nasaun Portugal sira aprova ona lei ida naran Lei Vivensia de Facto, mane ho mane, feto ho feto, entaun Igreja bele hanoin katak ida ne'e bele signifika katak feto ida moris hamutuk ho feto ida, bainhira sira nain rua baku malu, ida ne'e mos violensia domestika. Tamba ne'e Igreja dehan katak hakat oitoan aban bainrua Timor-Leste mos bele aprova lei ida katak vivensia de facto, mane bele kaben ho mane, feto bele kaben ho feto, buat ida ne'e kontra relijiaun.

Presidente Republika, DR Jose Ramos Horta mos foti tan problema kona-ba Artigu 35 LKVD ne'ebe dehan katak iha Kodeku Penal defini ona buat krimi barbarak. Nia dehan ita la presiza defini tan. Ami Komisaun A Parlamentu Nacional sei labook buat ida iha lei ida ne'e no sei husik lei ida ne’e implementa ba tinan ida ka rua. LKVD ne’e tenke implementa ba, tenke sosializa ba, sei lae ita halo impede malu la halo buat ida. Artigu 35 LKVD ne'ebe hatete iha Kodeku Penal defini ona krimi bar-barak. Nia dehan ita la presiza defini tan. Ami Komisaun A Parlamentu Nacional sei labook buat ida iha lei ida ne'e no sei husik lei ida ne’e implementa ba tinan ida ka rua. LKVD ne’e tenke implementa ba, tenke sosializa ba, sei lae ita halo impede malu la halo buat ida. One Stop Crisis Centre katak tenke iha fatin ida ba ema ne'ebe vitima ka ema ne’ebe atu sai vitima. Sira bele kontakta ba, bele esplika sira nia problema no husu apoio mediku, apoio psikolojia, apoio policia no apoio juridiku, fatin ne'e iha ka lae? Kona-ba sira ne'e tenke iha regulamentu husi governo. Ida seluk maka tenke iha formasaun ba preparasaun tekniku ne'ebe iha area sosial, psikolojiu atu ajuda vitima inklui nia oan.

Buat ida seluk maka tenke iha koperasaun entre PNTL no Ministeriu Publiku. Ida seluk maka formasaun ba polisia kona-ba lei hanesan, LKVD, Kodeku Penal no Lei ba Prosesu Kodeku Penal, ida ne'e tenke iha. Buat sira seluk maka regime de alimentas. Ne'e dehan katak obrigatoriu boot ba estadu kuandu agresor ne'ebe halao violensia ne'e la iha osan, Estadu tenke tau osan hodi tau uma mahon ka tau iha Sentru Apoiomentu Alimentasaun ba vitima no ninia oan inklui ninia dependeti. Estadu tenke fo alimentasuan ba sira hotu.

Violensia Domestika tenke iha duni osan ruma ba buat ne'ebe hanesan uma mahon, One Step Krisis Centre, formasaun ba polisia kona-ba Kodeku Prosesu Penal no Lei kontra Violensia Domestika, depois se bele karik fo bolsa estudu ba ema ne'ebe atu estuda liu-liu iha area psikolojia, psikoteknika, psikotest hodi tulun vitima. Maibe karik tuir ita nia tradisaun vitima hasoru fali agresor no halao rekonsiliasaun diak fali malu sira mos presiza asistensia psikolojia, psikososial ba sira hotu***.

No comments: