Asuntu barak kona-ba feto sai ona debate publiku maibe seidauk bele lori mudansa bo’ot ba feto nia kondisaun iha sosiedade nia laran. Feto nafatin sai vitima husi sistema kultural no sistema uma laran. Feto mos sai segunda klasse iha sistema moris lor-loron, opurtunidae atu bele aumenta sira nia kapasidade limitadu liu kompara mane. Feto sira mos hetan difikuldade boot atu bele rona no hetan informasaun publiku, liu-liu relasaun ho sira nia direitu. Problema violensia hasoru feto barak sei akontese iha Timor laran tomak, ida ne’e presiza atensaun maka’as husi Governo Timor Leste no sosiedade tomak atu bele tau matan ba kondisaun ita nia inan feto sira tamba feto hanesan autor ida importante atu bele lori nasaun Timor Leste ba oin.
Ita hotu-hotu hatene ona katak kestaun jeneru no direitu feto nian ne’e hanesan obrigasaun ba ema hotu-hotu atu bele komprende, implementa no hametin direitu sira ne’e. Iha fulan Dezembru 2002, Governo Timor-Leste rasik ratifika ona lei Internasional Konvensaun hodi Elimina Diskriminasaun Hotu-hotu Hasoru Feto ou ita bolu ho Konvensaun CEDAW. Lei ida ne’e proteje direitus humanus feto nian, halakon diskriminasaun kontra feto no hametin igualdade entre feto no mane. Konvensaun ida ne’e mos obriga Governo Timor Leste hodi implementa provisaun iha Konvensaun CEDAW nia laran ho mos hodi halao relatorio ba Komite CEDAW kona-ba mekanismo ho serbisu ba halakon diskriminasaun kontra feto.
Mekasimu Konvensaun CEDAW rasik fo opurtunidade ba NGO sira atu bele fo sira nia relatorio alternativu. Tamba ne’e groupu sosiedade sivil ne’ebe representante husi membru Rede Feto halibur an hodi prepara mos relatorio alternativu ida atu bele kolia sai konaba impaktu implementasaun Konvensaun CEDAW husi Estadu Timor Leste durante tinan hirak nia laran.
Baseia ba substansia Konvensaun CEDAW artigu 16, groupu serbisu ne’e foti problema ne’ebe feto sei hasoru diskriminasaun iha area politika, publika, saude, edukasaun, justisa, serbisu sociais nomos kondisaun feto ne’ebe sei infrenta iha area sector privadu, vida familia nomos kultura rasik. Relatorio Alternativa ida ne’e hanesan direitu ida ne’ebe formalmente Komite CEDAW fo ba nasaun hotu hotu ne’ebe sosiedade sivil hakarak relata buat ruma kona-ba impaktu ne’ebe hetan husi implementasaun CEDAW. Iha nasaun ida ne’e pelomenus iha groupu independente seluk maka tau matan hela ba lalaok estadu nian atu implementa Konvensaun CEDAW. Konvensaun ida ne’e rasik estabelese prinsipiu universal konaba direitus humanus ne’ebe hanesan mos direitu ba feto ne’ebe ita nia estadu ratifika no asina.
Konvensaun CEDAW rasik mos defende prinsipiu boot tolu maka non- diskriminasaun, obrigasaun estadu nomos igualdade substantiva. Prinsipiu tolu ne’e maka presiza tau matan husi Governo Timor Leste atu bele haree di-diak para bele halao programa, produz lei baseia ba saida maka hakerek iha konvensaun nia laran atu nunee lei ne’ebe mosu labele kontradiksi fali ho prinsipiu CEDAW nian. Por ezemplu hanesan lei ida konaba Eleisaun Parlamentu ninian dehan katak feto ida entre mane nain haat. Ida ne’e tuir prinsipiu Konvensaun CEDAW nian lei ida ne’e diskrimina tebe-tebes tamba saida tenke koloka feto ida entre mane nain haat? Tuir Konvensaun CEDAW ida ne’e diskrimina tebe-tebes. Karik Komisaun CEDAW sei husu ba Governu Timor Leste atu bele haree lei ida ne’e para bele esplika. Iha parte seluk Estadu konsidera kria medidas special temporaria maibe ou mesmu tempu ho karakter diskriminasaun. Iha area seluk hanesan area justica, feto sei hasoru diskriminasaun atu bele hetan justisa formal. Por ezemplu feto ida hetan violensia seksual no nia hakarak lori kazu ne’e ba tribunal hanesan Tribunal Distrital Suai maibe nia la iha osan atu bele gasta ba transporte, oinsa nia bele too iha ne’eba. Sei nia la iha asesu ba justisa formal ida ne hanesan parte ida husi diskriminasaun. Iha sistema justisa nia laran mos iha diskriminasaun, tuir observasaun husi parte NGO sira katak dalabarak kazu feto sira apresenta ba tribunal hanesan kazu ida ne’ebe ladun importante. Ema sei halao lalais liu kazu seluk, ida ne’e ita sente katak akontese diskriminasaun ba feto sira. Dalabarak sistema hanesan ne’e akontese tamba sira nia mekanismu serbisu seidauk maximu no obstaklu iha rekursu nomos buat sira nia hotu. Maibe tuir Konvensaun CEDAW bainhira ita ratifika no asina konvensaun ne’e katak ita tenke kria igualdade substantivu entre feto no mane iha area hotu-hotu ne’ebe Konvensaun CEDAW kolia.
Iha area ekonomia mos feto maluk sira sei hetan diskriminasaun tamba dala barak empresario sira haree feto ladun iha kapasidade nomos dalabarak sira fo deit emprega sira ne’e minimu liu. Por ezemplu, kazu ida hetan duni bainhira halao konsultasaun regional ba relatorio alternativa CEDAW katak empresario sira, patraun sira normalmente sira sente ladun konfortabel atu simu fungsionario ou empregada sira husi feto tamba saida ? Sira dehan orasida sira isin rua depois nia sei husu lisensa no nia sei haree bebe entaun sira haree katak sira sei simu mane sira sei fo liu fantazen lori liu benifisiu ba sira nia empreza ne’e duke feto sira. Tuir Konvensaun CEDAW artigu 11 Governo TL tenke hola medidas atu bele prevene diskriminasaun kontra feto iha area impregu baseia ba kaben no sai inan kous no hahoris ka maternidade no garantia direitu afetivitu atu serbisu.
Diskriminasaun mos sei akontese nafatin iha area kulturais, por ezemplu kuandu ita halao seremonia kulturais. Ita nia feto sira nia papel ne’e limita deit iha parte domestika katak sira so iha parte dapur ninia atu prepara lojistika ninian para hodi halao iventu kultural ninian hanesan halao uma lulik, halao lia feto-san humane, entaun feto sira ne’e sira nia papel ita limita iha deit fatin domestika ninian. Bainhira foti desizaun kultural ninia dalaruma feto sira tuur ses deit atu rona atu simu deit saida mak desizaun sira foti husi ita nian lia nain sira. Ita hotu hotu hatene katak maioria ita nia lia nain sira aman sira, tiu sira, abon sira, no maun sira. Entaun perspektivu Konvensaun CEDAW ninian haree katak ida ne’e kontra Konvensaun CEDAW kontra direitu ema nia atu hatoo sira nia hanoin no opiniaun, kontra mos sira nian direitu atu iha igualdade hanesan atu bele tuur hanesan iha Biti Boot, iha meja, atu bele kolia kona-ba problema hotu-hotu ka progresu hotu hotu ne’ebe halao iha sira nia uma laran, halao iha sira nia knua, halao iha sira nia ida-ida nia lisan.
Perkupasaun bar-barak ne’ebe sosiedade sivil sira fo ona ba equipa ne’ebe atu aprezenta iha Nova Yorke konsidera hotu ona iha relatorio nia laran no fiar katak equipa ne’ebe atu apresenta Relatorio Alternativa ida ne’e iha Nova Yorke sei halao lobby makaas ba Komisaun CEDAW atu bele konsidera pontus impotante ne’ebe atu rekomenda ba Estadu Timor Leste atu implementa iha tinan hirak tuir mai.***
No comments:
Post a Comment